Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև խաղաղության պայմանագիրը համաձայնեցված է։ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը լուծելու համար ստեղծված ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը կլուծարվի։ Ո՞վ է հետևելու խաղաղության համաձայնագրերի կատարմանը։ Տեսականորեն, ամեն ինչ կարող է այսպիսի տեսք ունենալ. Հայաստանի և Ադրբեջանի առաջնորդները խաղաղության պայմանագիր են ստորագրում Բելառուսի մայրաքաղաքում՝ ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի նախագահների ներկայությամբ։ Այս մասին գրում է Deutsche Welle-ն։ 

«Այսպես էր այն մտահղացվել 1994 թվականին, երբ ստեղծվեց ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը (Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն)՝ չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի հարցը դիվանագիտական ​​ճանապարհով լուծելու համար: Մինսկի խումբը (ՄԽ) գլխավորում է ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի «եռյակը»: Նրանցից բացի, դրա մեջ են մտնում նաև Թուրքիան, Գերմանիան և մի շարք այլ երկրներ։ 

Իրականությունը այլ էր։ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը և Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը 2025 թվականի օգոստոսին Վաշինգտոնում ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի ներկայությամբ ստորագրեցին խաղաղ հարաբերությունների մասին հռչակագիր։ Արտաքին գործերի նախարարները նախաստորագրեցին պայմանագրի տեքստը։ Այլ բաների շարքում այն ​​նախատեսում է սահմանների ճանաչում և դիվանագիտական ​​հարաբերությունների հաստատում։ 

Մինչ այդ՝ 2020 թվականին, Ադրբեջանը հաղթեց Ղարաբաղի պատերազմում, որը դադարեցվեց Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի միջնորդությամբ։ 2023 թվականին Բաքուն ամբողջությամբ վերականգնեց տարածաշրջանի վերահսկողությունը, այնտեղ ապրող հայերը հեռացան, իսկ ավելի քան 30 տարի առաջ պատերազմի ընթացքում վտարված ադրբեջանցիները վերադարձան։ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը կլուծարվի մինչև 2025 թվականի վերջը, որոշումը կազմակերպության մասնակիցների կողմից կայացվել է սեպտեմբերի 1-ին։ 

Իր գոյության տասնամյակների ընթացքում Մինսկի խումբը տասնյակ, եթե ոչ հարյուրավոր հանդիպումներ է անցկացրել տարբեր մակարդակներում, բայց չի հասել իր նպատակին։ «Ի վերջո, այն դարձավ խնդրի մի մասը, չկարողացավ լուծման տարբերակները կյանքի կոչել», - DW-ին տված հարցազրույցում ասում է Tageschau.de պորտալի լրագրող և Հարավային Կովկասի փորձագետ Սիլվիա Շտյոբերը։ 

Բրիտանական Chatham House վերլուծական կենտրոնի ներկայացուցիչ Լորենս Բրոերսը կարծում է, որ «ձախողման» մի քանի պատճառ կա, և նա «ձախողում» բառը անվանում է «չափազանց կոշտ»։ «Գլխավորն այն է, որ ՄԽ-ն ստեղծվել է այլ աշխարհաքաղաքական դարաշրջանում՝ միաբևեռություն, Սառը պատերազմի ավարտ, այն համոզմունքը, որ պետությունները կարող են համագործակցել», - ասում է Բրոերսը։ Նրա խոսքով՝ ՄԽ-ն այդ անցյալ դարաշրջանի «արտեֆակտ» է։ 

Ավելի լայն համատեքստում բրիտանացի փորձագետը ՄԽ-ի ճակատագիրը կապում է ԵԱՀԿ-ի ընդհանուր «անկման» հետ, որը չդարձավ այն ազդեցիկ կառույցը, որը նախատեսված էր լինել։ Նա նաև նշել է, որ Միացյալ Նահանգները և Ֆրանսիան որոշ պահի ղեկավարությունը հանձնեցին Ռուսաստանին, որը, ըստ Բրոերսի, «լավագույն դեպքում երկիմաստ վերաբերմունք ուներ հակամարտության վերջնական լուծման նկատմամբ»։ 2020 թվականի պատերազմից հետո Ռուսաստանը, ըստ նրա, փաստորեն մի կողմ դրեց բազմազգ կառույցը՝ ԵԱՀԿ ՄԽ-ը, Մոսկվան «ղեկավարեց, բայց չվերահսկեց» իրավիճակը։ Բրոերսը նաև նշեց, որ միայն Ռուսաստանի Դաշնությունն էր «պատրաստ և հետաքրքրված տարածաշրջան խաղաղապահներ ուղարկելով»։ 

Վերջապես, Հայաստանն ու Ադրբեջանն իրենք նույնպես տարբեր կերպ վարվեցին. Բաքուն չէր ցանկանում, որ հակամարտությունը սառեցվի և մոռացվի, մինչդեռ Երևանը «ներդրումներ կատարեց» չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում, կարծում է վերլուծաբանը։ Նրա կարծիքով, երկու կողմերի գործողությունները հանգեցրին Մինսկի խմբի միջնորդությամբ հնարավոր լուծման քայքայմանը։ 

Չնայած այն հանգամանքին, որ Բաքուն և Երևանը նախաստորագրել են, այսինքն՝ պաշտոնապես համաձայնեցրել են խաղաղության պայմանագրի տեքստը, դրա ստորագրման և ուժի մեջ մտնելու ժամկետները բաց հարցեր են։ Սիլվիա Շտյոբերը նշում է, որ Ադրբեջանը պայմաններ է առաջ քաշում, որոնցից մեկը Հայաստանի սահմանադրության փոփոխությունն է, որը պարունակում է հղում անկախության հռչակագրին, որտեղ, իր հերթին, հիշատակվում է Լեռնային Ղարաբաղը։ 

Շտյոբերը Բաքվի պահանջները «հասկանալի» է համարում, սակայն նշում է, որ դրանք «խորապես» ազդում են Երևանի ներքին գործերի վրա։ Դիտորդը նշում է, որ Հայաստանի սահմանադրությունը կարող է չփոխվել մինչև 2026 թվականը, և քաղաքական որոշումից բացի, անհրաժեշտ կլինի հանրաքվե։ 

Արդեն իսկ բարձրացվում է կենտրոնական հարցերից մեկը. ո՞վ կարող է երաշխավորել կամ գոնե օգնել, որ պատերազմը չվերսկսվի։ Շտյոբերը կարծում է, որ «ԵԱՀԿ-ն ամբողջությամբ կորցրել է իր հեղինակությունը», հատկապես Հարավային Կովկասում։ Դիտորդը ավելի հաջողակ է համարում Եվրամիության փորձը, որը փոքր, անզեն դիտորդական առաքելություն է տեղակայել Հայաստանում։ Երևանը կցանկանար, որ այն մնա իր տեղում, նույնիսկ եթե այն լինի ոչ թե Ադրբեջանի հետ սահմանի երկայնքով, ինչպես հիմա է, այլ երկրի խորքում։ 

Նա «հետաքրքիր» է համարում ԱՄՆ հնարավոր բիզնես նախագծերը, օրինակ՝ Զանգեզուրի միջանցքում, որը Հայաստանը կապում է Ադրբեջանին իր Նախիջևանի էքսկլավի հետ։ Սակայն պարզ չէ, թե որքանով դա կզսպի իրավիճակը։ Շտյոբերի խոսքով՝ Ռուսաստանը վերջերս հարձակվել է Ուկրաինայում գտնվող ամերիկյան ձեռնարկության վրա՝ առանց Վաշինգտոնի կողմից որևէ ուղղակի հետևանքների։  

Գերմանացի դիտորդը կարծում է, որ ապագայում տարածաշրջանի երկրների՝ Թուրքիայի, Իրանի և ավելի հեռավոր երկրների՝ Հնդկաստանի և Պակիստանի հետ երկկողմ հարաբերությունները կարող են զսպող գործոն դառնալ։

ԵԱՀԿ-ն դեռ կարող է դեր խաղալ, բայց ոչ որպես միջնորդ, կարծում է Լոնդոնի Chatham House-ից Լոուրենս Բրոերսը։ Սա կախված կլինի կազմակերպության ապագայից, որը նա կապում է այն բանի հետ, թե ինչպես է ավարտվելու Ուկրաինայի դեմ Ռուսաստանի պատերազմը։  

Ընդհանուր առմամբ, Բրոերսը մի քանի պատճառ է նշում, թե ինչու շատ բան կախված կլինի ինչպես համաշխարհային աշխարհաքաղաքական իրադարձություններից, այնպես էլ տարածաշրջանային տերությունների ազդեցությունից։ «Մեծ հարցն այն է, թե արդյոք ԱՄՆ-ն երկարաժամկետ հեռանկարում կպահպանի իր ուշադրությունը Վաշինգտոնում ստորագրված հռչակագրի վրա», - ասում է Բրոերսը։ Նա Վաշինգտոնի և տարածաշրջանային տերությունների՝ Ռուսաստանի, Իրանի, Թուրքիայի, խաղադրույքները անվանեց «ասիմետրիկ»։ 

Բացի այդ, Բրոերսը խաղաղության պայմանագրի ձևակերպումը համարում է «բավականին թույլ» կետ. «Հստակ չէ, թե ով կլուծի դրա պահպանման վերաբերյալ վեճերը, եթե պայմանագիրը ստորագրվի»։ Փորձագետը «հուսալի վեճերի լուծման մեխանիզմի» բացակայությունը անվանեց «մտահոգիչ», գրում է Deutsche Welle-ն։