Օգոստոսի սկզբին Ադրբեջանն ու Հայաստանը վերջապես հաստատեցին խաղաղության պայմանագրի տեքստը, մնում է միայն այն ստորագրել։ Ի՞նչ է այս պայմանագրում օգտակար Բաքվի, ի՞նչ՝ Երևանի համար, և ի՞նչ հարցեր են մնում չլուծված։
Ղարաբաղը ՝ գլխավոր փոխզիջում
Խաղաղության պայմանագիրը հրապարակվեց երկու առաջնորդների Վաշինգտոնում հանդիպումից հետո, որտեղ արտաքին գործերի նախարարները նախաստորագրեցին պայմանագիրը: Սակայն հայտնի չէ, թե երբ երկու առաջնորդները կստորագրեն պայմանագիրը:
Տեքստը սկսվում է տարածքային ամբողջականության, սահմանների անձեռնմխելիության և ինքնիշխանության փոխադարձ ճանաչմամբ։
Սա նշանակում է, որ Բաքուն անկախությունից ի վեր հասել է իր արտաքին քաղաքականության հիմնական նպատակին՝ Հայաստանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի նկատմամբ ցանկացած պահանջից հրաժարվելուն։
«Սա գլխավոր փոխզիջումն է.ամբողջ հակամարտությունը հիմնված էր Ղարաբաղի պատկանելության թեմայի վրա»,-ասել է ղարաբաղյան հակամարտության պատմաբան Արիֆ Յունուսը, ով աշխատել է Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմում ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ժամանակ:
Սակայն այս փոխզիջումը նորություն չէ։
ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը մի քանի տարի առաջ պատրաստ էր ճանաչել Ղարաբաղը որպես ադրբեջանական։
Նրա դիրքորոշումը պայմանավորված էր 2020 թվականի պատերազմում Ադրբեջանի հաղթանակից և 2023 թվականի սեպտեմբերին ադրբեջանական բանակի ռազմական գործողության արդյունքում Ղարաբաղից հայերի արտագաղթից հետո ստեղծված իրավիճակով։
Խաղաղության պայմանագրի տեքստի առաջին տարբերակը առաջարկվել է Բաքվի կողմից և ցանկություն է հայտնել իրավաբանորեն ամրագրել նոր իրողությունները։
«Այդ տեքստի նախնական սևագիրն ադրբեջանական էր, իսկ Հայաստանը միայն վերջին տարիներին փորձել է խմբագրել այն»,- ասել է քաղաքագետ Տիգրան Գրիգորյանը:
Սակայն տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչման մեջ կա նաև մեկ այլ կողմ. 2021 թվականի մայիսից ի վեր Ադրբեջանի զինված ուժերը վերահսկում են Հայաստանի տարածքում գտնվող մի քանի կարևոր բարձունքներ։
Լոուրենս Բրոերսը սա բնութագրում է որպես «Հայկական տարածքի որոշ հատվածների միկրոօկուպացիա»։
Բացի այդ, Բաքվում գործում է «Արևմտյան Ադրբեջանի համայնք», որի տակ հասկացվում է Հայաստանի տարածքը։ Դեռևս պարզ չէ, թե արդյոք Ադրբեջանը կգնա այդ համայնքի վերացմանը և իր զորքերի դուրսբերմանը Հայաստանի տարածքից։
«Խորհրդային վարչական սահմանների միջազգային ճանաչումը կարելի է շատ մեծ լարվածությամբ փոքր զիջում համարել Բաքվին, քանի որ վերջին տարիներին Ադրբեջանից պարբերաբար հնչում էին հայտարարություններ և սպառնալիքներ, որոնք կասկածի տակ էին դնում Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը»,-ասել է Գրիգորյանը:
Տարածքային ամբողջականության ճանաչմանը զուգահեռ պայմանագրի առանցքային կետը դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումն է։
Փոխադարձ սպառնալիքներից հրաժարվելը
Նույնիսկ 2020 թվականի պատերազմում հաղթելուց հետո Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը սպառնացել է ռազմական գործողություններով,եթե Հայաստանը չկատարի իր պայմանները։ «Մենք իրականացնում ենք Զանգեզուրի միջանցքը՝ ուզենա, թե չուզենա Հայաստանը։ Եթե ուզենա, ավելի հեշտ կլուծենք, եթե չուզենա՝ ուժով կլուծենք»,-ասել էր Ալիևը:
Խաղաղության պայմանագրի տեքստը բացառում է նման սպառնալիքները. կողմերը խոստանում են զերծ մնալ ուժի կիրառման սպառնալիքից:
«Ուժի կիրառումից հրաժարվելը Հայաստանի օգտին է, քանի որ Հայաստանը թույլ է, և նրա սահմանները սպառնալիքի տակ են»,-ասել է Յունուսը։
Փոխադարձ պահանջներից հրաժարվելը
Հայաստանում շատերը ներկայիս միջազգային դատական հայցերի հետկանչը, որոնք մեղադրում են Ադրբեջանին ռազմական հանցագործությունների և հուշարձանների ոչնչացման մեջ, համարում են շատ լուրջ զիջում։
Տիգրան Գրիգորյանն ասում է, որ այս դատական հայցերի հետկանչը Բաքվի համար հաղթանակ կլինի։
Համաձայնագիրը ենթադրում է փոխադարձ հրաժարում միմյանց նկատմամբ առկա «միջպետական պահանջներից ցանկացած իրավական ատյանում» և ապագայում նման պահանջների արգելք։ Սակայն Ադրբեջանում այս հարցը քննարկվում է Հայաստանից փոխհատուցում պահանջելուց հրաժարվելու համատեքստում։
Հայ գերիները և միջազգային երաշխիքները. ինչ չէր ներառված փաստաթղթում
Խաղաղության պայմանագիր կնքելու գլխավոր խոչընդոտը Ալիևի կողմից առաջ քաշված նախապայմանն է. Հայաստանը նախ պետք է փոխի իր Սահմանադրությունը։ Այս նախապայմանը նշանակում է, որ խաղաղության պայմանագիր այս տարի չի ստորագրվի։ Սահմանադրության փոփոխության համար անհրաժեշտ է հանրաքվե, որը, հավանաբար, տեղի չի ունենա մինչև 2026 թվականի կեսերը, և դրա արդյունքը կանխատեսելն անհնար է։
Կան այլ խնդիրներ, որոնք համաձայնեցված տեքստը չի լուծում։
«Այս փաստաթուղթն ունի՞ միջազգային երաշխավոր։ Եթե կողմերից մեկը խախտի համաձայնագիրը, ի՞նչ անել հաջորդիվ։ Հարցը կհասնի՞ ՄԱԿ։ Կա՞ արդյոք ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի որևէ բանաձև, որն ամրագրում է սա», – հարցնում է Թոմ դե Վաալը, Քարնեգի կենտրոնի ավագ գիտաշխատողը։
Փաստաթղթում նաև չի հիշատակվում հայ հասարակության համար շատ ցավոտ մի հարց՝ Բաքվում բանտարկված տասնյակ հայերի՝ զինվորականների և քաղաքացիական անձանց ազատ արձակումը:
«Չլինել խաղաքար ուրիշի խաղում»
Խաղաղության պայմանագրի տեքստն ի սկզբանե կազմվել է անգլերեն լեզվով ՝ հայերեն և ադրբեջաներեն թարգմանություններով, իսկ ռուսերեն պաշտոնական թարգմանություն չի նախատեսվում։
Սա աչքի է զարնում ի տարբերություն 2020 թվականի հրադադարի համաձայնագրի, որը կազմվել է ռուսերենով և ստորագրվել է Ալիևի, Փաշինյանի և Ռուսաստանի առաջնորդ Վլադիմիր Պուտինի կողմից։ Հայ և ադրբեջանցի քաղաքագետները համակարծիք են, որ այս փաստը ևս մեկ ապացույց է տարածաշրջանում Ռուսաստանի ազդեցության նվազման:
